NRC-next september 2011
“Ik zit even in mijn stille lichaam”
‘Ik haat mijn zusje. Ik ben heel snel geïrriteerd door haar. Dan ga ik naar boven en gooi de deur van mijn kamer dicht. Daar probeer ik mezelf rustig te maken. Het helpt wel. Ik ga haar dan minder uitschelden.’ Bibi is 10 en zit in groep 7 van de Willem-Alexanderschool in Bergen. Vorig schooljaar volgde zij samen met haar klasgenoten de cursus ‘MindfulKids’ bij George Langenberg. Dat Bibi tegenwoordig niet meer zo héél hard schreeuwt tegen haar zusje heeft ze te danken aan die cursus, zegt ze.
Vandaag krijgt Bibi’s klas een opfrisles. Langenberg vraagt de kinderen hun aandacht te richten op hun ‘stille lichaam’. Na een kleine herinnering – ‘wat doen we dan ook alweer?’ – gaan de kinderen geroutineerd rechtop zitten. Sommigen doen hun ogen dicht, anderen kijken glazig voor zich uit. Ze horen het geluid van een gong. Langenberg vraagt de kinderen hun aandacht te richten op hun voeten – ‘zijn ze warm of koud?’ – op hun benen, hun schouders – ‘zijn ze gespannen of ontspannen?’ – hun armen, hun hoofd – ‘is het prettig wat je voelt? Of onprettig? En als het onprettig is, kun je dan nog even voelen hoe dit dan is?’ Hij merkt op dat als het stil is de meeste mensen merken dat ze allerlei gedachten hebben – ‘kun je naar je gedachten kijken?’ En dan is daar weer de gong.
MindfulKids is een op kinderen toegesneden versie van de populaire mindfulness-cursus voor volwassenen. Het leert kinderen bewuster met hun aandacht omgaan. Ze leren dat je die aandacht kunt richten; op je teen bijvoorbeeld. En dat je hem kan verplaatsen; van je teen naar je kuit of van je (pieker)gedachten naar dat ‘ballonnetje in je buik’ ofwel je ademhaling . Door er veel mee te oefenen kun je je aandacht ook leren te verlengen.
De achterliggende gedachte van deze training is dat je met die gerichte aandacht beter kunt observeren wat er gaande is in je lichaam – buikpijn, hoofdpijn, een zenuwachtig gevoel. Uit wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van Mindfulness blijkt dat als je emoties of fysieke pijn met ‘open aandacht’ meer ‘ruimte’ geeft – ‘ok, ik ben nu zenuwachtig, dat gevoel mag er zijn; ik hoef het niet te bestrijden’ – , je de effecten ervan kunt verzachten. Daarnaast kan deze opmerkzaamheid er voor zorgen dat je bewuster met die pijn of emoties omgaat: ‘ik merk dat ik piekergedachten heb, maar nu ga ik mijn aandacht even op iets anders richten; mijn ademhaling bijvoorbeeld’. Of in het geval van Bibi: ‘ik merk dat ik razend ben op mijn zusje maar nu ga ik even “in mijn stille lichaam” om vandaar uit te beslissen of ik nog harder tegen haar zal gaan gillen.’
Het succes van de Mindfulness-cursussen voor volwassenen ( zie kaders) heeft geleid tot een wildgroei aan initiatieven voor kinderen; ‘Mindful Schools’, ‘Mindfulness voor kinderen’, ‘Mindfulness-kids’, MindfulKids. Deze kindercursussen zijn, in tegenstelling tot de volwassenencursus, niet geprotocoliseerd en gaan wat aanpak betreft vele kanten op – van droog theoretisch tot aura’s voelen. De MindfulKids-training is tot nu toe de enige kindercursus waarvan de effecten wetenschappelijk zijn onderbouwd. Psycholoog Eva van de Weijer Bergsma en de aan de UvA verbonden hoogleraar Orthopedagogiek Susan Bögels deden onderzoek op drie verschillende scholen – een ‘witte’, een ‘zwarte’ en een ‘gemengde’ – en concludeerden dat de effecten van deze cursus ‘zeer veelbelovend’ zijn, met name bij de kinderen die het het meest nodig lijken te hebben. Deze kwetsbare groep bleek na de training minder te piekeren,was beter in staat de eigen emoties te herkennen en te benoemen, had meer aandacht voor emoties van anderen, voelde zich gelukkiger, en had het gevoel meer grip te hebben op het leven dan vergelijkbare kinderen in de controlegroep. Dit effect was na acht weken nog steeds meetbaar en werd ook beaamd door de ouders. Zij vonden hun kinderen minder angstig, minder agressief, en sociaal vaardiger. Slechte slapers sliepen beter en kinderen met veel nachtmerries hadden er minder last van. Verder gold voor de hele groep – dus ook de minder kwetsbaren – dat zij zich na acht weken iets minder vaak agressief gedroegen en minder teruggetrokken gedrag vertoonden.
Vincent is 11 en merkt dat hij door de cursus minder vaak is afgeleid. ‘Als ik een oefening moest maken in de les dan ging ik na tien minuten meestal wat om me heen kijken. Op de klok, of naar degene die achter me zat te praten bijvoorbeeld. Nu geef ik wat minder toe aan die afleiding. Door die oefeningen van MindfulKids lukt me dat beter. Mijn werk is nu sneller klaar.’ Rick, ook 11, vond de cursus in het begin nogal stom en saai maar ‘later werd het wel leuk’. Heeft hij iets aan de cursus gehad? ‘Betere concentratie’ zegt hij kort. Sommige kinderen gaan er thuis fanatiek mee aan de slag. ‘Ik sprak laatst een moeder’, zegt juf Sasja Peper, ‘en die vertelde dat haar dochter maar niet uit de badkamer kwam. Toen ze ging kijken vond ze het meisje in kleermakerszit onder de douche. “Ik zit even in mijn stille lichaam”, zei ze.’
Meester George is aangekomen bij de tweede en laatste oefening van zijn half uur durende les. Hij tekent een envelop op het bord met een hart er door heen. ‘Wie weet nog wat dit is?’ Massaal schieten de vingers de lucht in. Het blijkt de hartenwens te zijn, een vriendelijke wens die je in gedachte naar jezelf stuurt. ‘Is dat die wens dat je een rode fiets krijgt voor je verjaardag?’, vraagt Langenberg. De kinderen schudden hun hoofd. ‘Nee hè, het is een compliment aan jezelf.’ De kinderen gaan weer zitten in hun stille lichaam. Langenberg vraagt ze hun aandacht te richten op hun hart, ‘de plek waar vriendelijkheid woont’. ‘Neem jezelf in gedachte, denk bijvoorbeeld aan je spiegelbeeld, en glimlach eens naar jezelf. Kijk nu of er een hartenwens is die je jezelf wilt sturen.’
‘Toen ik mijn hart voelde moest ik lachen’ zegt een meisje na afloop. ‘Ik zag allemaal kleuren voor mijn ogen. Ik wou ze open doen maar ze bleven dicht’, zegt een ander. ‘Wie vond het moeilijk een compliment aan zichzelf te geven?’ vraagt Langenberg. Een paar kinderen steken hun vinger op.
‘Kinderen lijden aan een soort infobesitas’, zegt Langenberg. ‘Dingen als Facebook, Twitter, de permanente bereikbaarheid per telefoon, virtuele spellen, het zijn allemaal zaken die er toe leiden dat je steeds verder van jezelf komt te staan. Je wordt eigenlijk permanent geconfronteerd met vragen als: Wat doen anderen? Hoe zien anderen mij? Wat willen anderen van mij? Met de oefeningen van Mindfulkids hopen we ze meer vertrouwd te maken met de stilte, een krachtig middel om weer dichter bij jezelf te komen. Ik zie het echt als een antidotum.’ Bianca Koomen, directeur van de Willem- Alexanderschool beaamt dit. ‘Ik zie het ook als een tegenwicht voor de huidige prestatiecultuur en de toegenomen druk die wordt uitgeoefend op kinderen; niet alleen op school, maar ook bij het sporten en die tal van andere hobbyclubjes waar de kinderen op zitten. Met deze cursus creëer je een evenwichtiger pedagogisch klimaat. Als de CITO-scores daarvan meeprofiteren, dan is dat meegenomen. Maar dat is niet waar het ons om te doen is. We willen onze kinderen een ervaring meegeven voor het leven.’
KADERS
Mindfulness Op een cursus mindfulness leer je als volwassene om met meer aandacht te leven om zo je kwaliteit van leven te verhogen. Vaststaande onderdelen van de door Jon Kabat Zinn ontwikkelde cursus zijn: aandachts- en concentratieoefeningen, bewegingsoefeningen (vormen van Yoga)en zit- en loopmeditatie. Wetenschappelijk onderzoek van onder andere Lizabeth Roemer van de University of Massachusetts ( 2008) en van Alberto Chiesa en Alessandro Seretti, psychiaters aan de Universiteit van Bologna (2009), laat zien dat zowel de mensen met milde vormen van stress, als mensen met angststoornissen en depressies baat hebben bij deze cursus.
Voor meer informatie over mindfulness- cursussen en de wetenschappelijke aangetoonde effecten ervan zie: www.aandachttraining.info.
Mindfull-parenting Voor ouders die veel stress ervaren bij het opvoeden van kinderen zijn er speciale ‘mindful-parenting’ cursussen. Voor meer informatie over mindful-parenting zie www.uva-virenze.nl
Populariteit mindfulness Er is geen officiële instelling die bijhoudt hoeveel cursussen er gegeven worden. Momenteel zijn er tussen de 200 en 300 officieel gecertificeerde mindfulness-trainers in Nederland en komen er nog steeds trainers bij. Tot nu toe zijn hun trainingen gevuld. Dat betekent dat naar schatting zo’n 10.000 mensen per jaar een cursus volgen. Volgens Rob Brandsma, mindfulness-trainer en oprichter van de informatiesite aandachttraining.info zijn dat niet alleen mensen die worstelen met emotionele problemen – stress, angst, depressie – maar steeds vaker ook mensen die hun kwaliteit van leven willen verbeteren.
MindfulKids is een mindfulnesstraining voor kinderen dat in samenwerking met het Academisch Behandelcentrum voor Ouder en Kind van de Universiteit van Amsterdam ‘UvA-Virenze’, werd ontwikkeld door de GZ-psycholoog en mindfulness-trainer Rob Brandsma en mindfulness-trainer en oud-leerkracht George Langenberg. De cursussen worden aangeboden aan kinderen van groep 5 tot en met 8. De klassen krijgen dan gedurende zes weken, twee keer per week een half uur les. Tijdens zo’n les is het de bedoeling dat ook de leerkracht mee doet en dat hij of zij gedurende de looptijd dagelijks een korte aandachtsoefening van vijf minuten doet met de klas. Meer informatie: www.mindfulkids.nl
Congres. Op 27 september vindt het congres ‘Mindfulness voor ouders en kinderen’ plaats. Tijdens dit congres wordt ingegaan op ervaringen met, en toepassingsmogelijkheden van mindfulness binnen de GGZ, de jeugdzorg en op scholen.
Meer informatie: www.bsl.nl/mindfulness
Meer lezen:
Susan Kaiser Greenland: Mindfulness voor je kind . Uitgeverij Ten Have ISBN 9789025960834
Jon en Myla Kabat-Zinn: ‘Met kinderen groeien- Over aandacht in opvoeding en gezin’ Uitgeverij Asoka ISBN 978 90 5670 046 1
Jon Kabat-Zinn: ‘Waar je ook gaat, daar ben je’ Uitgeverij Servire ISBN: 9789021545677